Doz Aşımını Önleyen Fentanil Aşısı, İlk Kez İnsanlar Üzerinde Denenmeye Hazırlanıyor

Birkaç kum tanesine eşdeğer çok az miktarda fentanil, bir insanın nefes almasını durdurmak için yeterlidir. Tatsız, kokusuz ve diğer maddelerle karıştırıldığında görünmez olan sentetik opioid, genellikle uyuşturucu kullanıcıları tarafından fark edilmeden tüketilmektedir.

Biyoteknoloji girişimcisi Collin Gage, insanları söz konusu ilacın ölümcül etkilerine karşı korumayı hedefliyor. 2023 yılında fentanile karşı bir aşı geliştirmek amacıyla ARMR Sciences'ın kurucu ortağı ve CEO'su olan Gage, şimdi şirketin geliştirdiği aşıyı ilk kez insanlar üzerinde denemek için bir çalışma başlatıyor. Hedef: Doz aşımından kaynaklanan ölümleri önlemek.

Gage konuyla ilgili “Tedavi ortamını değerlendirdiğimde, var olan her şeyin reaksiyoner olduğu bana çok açık göründü. Neden önlemiyoruz diye düşündüm.” şeklinde konuştu.

Eroinden 50 kat, morfinden ise 100 kat daha güçlü olan fentanil, ilk olarak 1968 yılında Gıda ve İlaç Dairesi (FDA) tarafından damar içi ağrı kesici ve anestezik olarak onaylandı. Kötüye kullanım potansiyeli o dönemde bile fark edilen maddeyi klinisyenler yalnızca yatıştırıcı droperidol ile 50:1 oranında kombinasyon halinde temin edebiliyordu.

Üretimi ucuz ve inanılmaz derecede bağımlılık yapıcı olan fentanil, etkisini artırdığı ve maliyetleri düşürdüğü için artık sokak uyuşturucularında ve sahte haplarda sıklıkla bulunuyor. İlaç, Amerika Birleşik Devletleri'ndeki doz aşımı ölümlerinin en büyük tetikleyicisi ve 18 ila 45 yaş arası Amerikalıların önde gelen ölüm nedeni konumunda.

Narcan markasıyla bilinen Nalokson, fentanil ve diğer opioidlerin neden olduğu doz aşımlarını hızla tersine çevirebiliyor. İlacın yaygın dağıtımı, 2024 yılında ABD'deki aşırı doz ölümlerinde yüzde 24'lük bir düşüşe katkıda bulundu. İlaç, vücuttaki opioid reseptörlerine bağlanarak orada tutunan opioid moleküllerini yerinden etmek suretiyle çalışıyor.

Ancak ARMR Sciences'ın geliştirmekte olduğu aşı benzeri bir çözüm, kişi ilaçla karşılaşmadan önce verilecek şekilde tasarlanıyor. Gage, geliştirdikleri ürünü kurşun geçirmez bir yeleğe veya zırha benzetiyor; şirketin adı da (ARMR - Armor) buradan geliyor. Daha önce Ovax olarak tescil edilen şirket, ocak ayında isim değişikliğine gitmişti.

Gage şu ifadeleri kullandı:

“Bu, doz aşımıyla başa çıkma paradigmasını tamamen değiştirebilecek bir şey çünkü birinin tedaviyi üzerinde taşımasını gerektirmiyor.” ifadelerini kullandı.

Opioid aşıları ilk olarak 1970'lerde önerilmişti ancak eroin aşıları üzerindeki erken dönem denemelerinin başarısız olmasının ardından araştırmaların çoğu terk edildi. Modern opioid salgını, ABD hükümetinin de desteğiyle konuya duyulan ilginin yeniden canlanmasına yol açtı.

ARMR'ın deneysel aşısı, fentanili beyne ulaşmadan önce kan dolaşımında etkisiz hale getirmek üzere tasarlandı. Fentanili beyinden uzak tutmak, doz aşımıyla gelen solunum yetmezliğini ve dolayısıyla ölümü önleyeceği gibi, insanların maddeyi alırken hissettikleri öforik sarhoşluğu da engelleyecektir.

ARMR'ın iğnesinin arkasındaki temel fikir diğer aşılarla aynıdır: Vücudun bağışıklık sistemini, yabancı bir işgalciyi tanıyan antikorlar üretmesi için eğitmek. Ancak fentanil, mevcut aşıların hedeflediği patojenlerden çok daha küçük olduğu için tek başına doğal bir antikor tepkisini tetiklemez. ARMR, antikor üretimini teşvik etmek amacıyla fentanil benzeri bir molekülü, halihazırda onaylanmış çeşitli tıbbi ürünlerde kullanılan bir "taşıyıcı" proteinle (deaktive edilmiş difteri toksini) eşleştirdi.

Aşılanmış bir kişi fentanil ile karşılaşırsa, kandaki antikorlar ilaca bağlanacak ve onun beyne gitmesini engelleyecektir. Normalde fentanil molekülleri, kısmen küçük boyutları nedeniyle kan-beyin bariyerini kolaylıkla geçebilir ancak antikorların bağlı olduğu moleküller geçiş için çok büyük kalacaktır. Sonuç? Sarhoşluk yok ve doz aşımı yok. Antikor bağlı fentanil molekülleri sonunda idrar yoluyla atılacaktır.

Aşı, Houston Üniversitesi'ndeki çalışmalara dayanıyor ve Tulane Üniversitesi'ndeki iş birlikçileri, aşıya karşı bağışıklık tepkisini artırmak için E.coli bakterisinden türetilen bir adjuvan tasarladı. Sıçanlarda yapılan deneylerde iğne, fentanilin beyne girmesini yüzde 92 ila 98 oranında engelledi ve ilacın davranışsal etkilerini önledi. Gage'in insanlarda bir yıllık korumaya denk gelebileceğini düşündüğü etkiler, sıçanlarda en az 20 hafta sürdü.

Gage, “Son beş veya altı yıldaki büyük atılım, şu anda kullanabildiğimiz ve son derece güçlü bir bağışıklık sistemi tepkisine neden olan adjuvan teknolojisindeki ilerlemedir.” dedi.

ARMR'ın 2026'nın başlarında başlaması planlanan Faz 1/2 denemesi, Hollanda'daki İnsan İlaç Araştırmaları Merkezi'nde (Centre for Human Drug Research) yaklaşık 40 sağlıklı yetişkini kapsayacak. Denemenin ilk bölümünde aşının güvenliği değerlendirilecek ve en iyi dozaj belirlenecek. Gönüllüler farklı dozlarda iki iğne serisi alacak ve araştırmacılar kan antikor seviyelerini ölçecek. Denemenin ikinci bölümünde ise küçük bir katılımcı grubuna tıbbi dozda fentanil verilerek aşının etkileri ne kadar iyi bloke ettiği incelenecek. Gage, ARMR'ın Hollanda'daki merkezi seçmesinin nedeninin, nalokson ve opioid doz aşımını tersine çeviren bir başka ilaç olan nalmefen üzerine çalışma yürütme konusundaki deneyimleri olduğunu belirtiyor.

Şirket çalışmada enjekte edilebilir bir aşıyı test ediyor fakat  gelecekteki denemeler için Listerine bandına benzer oral bir formülasyonu da araştırıyor.

CounterX Therapeutics'in kurucusu ve baş bilim sorumlusu Marco Pravetoni, Washington Üniversitesi'ndeki laboratuvarında opioid aşıları üzerinde çalışıyor ancak Trump yönetiminin aşılara yönelik düşmanlığı göz önüne alındığında, daha kısa etkili bir monoklonal antikor tedavisinin şu anda ticari olarak daha uygun olduğunu düşünüyor. Şirketinin geliştirdiği enjekte edilebilir antikorun doz aşımına karşı bir aylık koruma sağlaması amaçlanıyor. Pravetoni, ürünün bağımlılık iyileştirme programlarındaki hastalar gibi yüksek riskli kişiler için tasarlandığını söylüyor. Seattle merkezli şirket, 2026'nın başlarında ilk insan denemesine başlamaya hazırlanıyor.

Pravetoni, “Bir güvenlik ağı sağlamak açısından bir aylık korumanın oldukça iyi olduğunu düşünüyoruz.” diyor. Bahsedilen süre, alkol veya opioid bağımlılığı olan yetişkinlerde nüksetmeyi önlemek için kullanılan ve etkisi yaklaşık bir ay süren reçeteli enjeksiyon Vivitrol ile kıyaslanabilir nitelikte.

Bir fentanil aşısı veya antikor tedavisinin geliştirilmesinde karşılaşılan en büyük sorulardan biri, yeterince büyük bir ilaç dozunun antikorları aşarak beyne ulaşıp ulaşamayacağıdır. Fentanil aşıları üzerinde çalışmış olan ve ARMR'ın bilimsel danışmanlarından biri olan Boston Çocuk Hastanesi bağımlılık tıbbı uzmanı Sharon Levy, olasılığın mümkün olduğunu söylüyor.

Levy’nin söylediğine göre “sadece belirli sayıda antikor olacak.” 

Bağımlılık tedavisinde Levy, hastaların reçete edilen opioid engelleyici bir ilacın etkilerini aşmak için yüksek dozda opioid almaya çalışma riskinin her zaman bulunduğunu (ki son derece tehlikelidir) ancak durumun nadir görüldüğünü belirtiyor.

Levy ve meslektaşları, bir fentanil aşısının kabul edilebilirliği üzerine anketler yürütüyor. Levy, ana hedef grubun sokak uyuşturucuları alırken kazara fentanile maruz kalabilecek gençler ve genç yetişkinler olacağını düşünüyor. Aktif tedavide olan opioid kullanım bozukluğuna sahip bireyler de aşılama için iyi adaylar olabilir.

Levy, “Genel olarak deneyimimiz, insanların buna ilgi duyacağı yönünde oldu.” diyor.

Ulusal Zarar Azaltma Koalisyonu (National Harm Reduction Coalition) kapasite geliştirme ve toplumsal mobilizasyon direktörü Mike Selick, bir fentanil aşısının diğer opioidlerin etkilerini de engelleyebileceğinden ve aşılanan bireylerin ağrı kesiciye ihtiyaç duymaları halinde seçeneklerinin azalabileceğinden endişe ediyor.

Hayvan çalışmalarında Houston Üniversitesi ekibi; buprenorfin, metadon, morfin veya oksikodon gibi diğer yaygın opioid bazlı ağrı ve bağımlılık tedavisi ilaçlarıyla çapraz reaktivite bulmadı ama çapraz reaktivite eksikliğinin bir dezavantajı da var: İnsanlar diğer opioid türleri nedeniyle hala aşırı doz alabilir ve onlardan sarhoş olabilirler.

Gage, fentanil aşısının mükemmel bir çözüm olmadığının farkında. İşe yarasa bile opioid salgınını sona erdirmeyecek veya opioid bağımlılığını tedavi etmeyecek. İnsanların uyuşturucu arayışını tamamen durdurmayacak. Ancak doz aşımı ölümlerini önlemeye yardımcı olacak bir başka araç olabilir.

Gage sözlerini şöyle tamamlıyor:

“Yapmaya çalıştığımız şey, bu sorunun arkasına biraz inovasyon ve yeni keşfedilen teknolojiyi koymak çünkü buna umutsuzca ihtiyacımız olduğunu düşünüyorum.”

‍

‍

‍

‍

‍

‍

Kaynak: https://arstechnica.com/science/2025/12/a-fentanyl-vaccine-is-about-to-get-its-first-major-test/